Vooraf

Diderot 1713-1784

De Verlichting is de periode van ongeveer 1650 tot 1800. In deze periode werd er veel nagedacht over hoe de maatschappij ingericht zou moeten worden. Wetenschappers probeerden antwoord te geven op vragen als ‘Wat moet de rol van de kerk zijn?’ en ‘Wie moet het land besturen?’.
In deze opdracht bestudeer je de ideeën van een aantal van deze wetenschappers.

Aan het eind van de opdracht:

• voorbeelden geven van filosofen en wetenschappers en hun denkbeelden van de Verlichting op het gebied van politiek, godsdienst, sociale verhoudingen en wetenschap en ze in een tabel weergeven.
• Je kunt daarbij minimaal twee onderwerpen verwerken waarover wetenschappers in de Verlichting filosofeerden.
• Je kunt voorbeelden en een korte beschrijvingen geven van genoemde verlichte denkers.
• kun je in eigen woorden omschrijven wat wordt bedoeld met verlicht absolutisme.

De antwoorden op deze vragen schrijf je in je schrift of typ je in OneNote.

Vooraanstaande denkers publiceerden hun ideeën of bespraken ze op bijeenkomsten in de Franse salons. Steeds meer mensen dachten na over de vraag hoe de maatschappij anders en beter ingericht kon worden. De macht van de vorst, de ongelijkheid tussen de standen, de dominante rol van de kerk, al deze onderwerpen stonden ter discussie. Een betere maatschappij kon volgens de Verlichtingsdenkers alleen tot stand komen door ingrijpende veranderingen.

Hij was de eerste die verkondigde dat de economie onderhevig is aan natuurwetten. Een gezonde economie was volgens Smith georganiseerd naar het vrijemarktprincipe. De vraag hoe ver vrijheid op economisch gebied mag gaan en waar de rol van de overheid begint, is nog steeds actueel.

Hij kwam tot de conclusie dat kennis die het verstand voortbrengt betrouwbaarder is dan kennis op basis van waarneming via de zintuigen.

Zijn credo ‘Ik denk, dus ik besta’ vloeit voort uit die aanname. Descartes zag het menselijk verstand als bron van zuivere kennis.

Hij pleitte voor een strikte scheiding der machten, het idee van de trias politica, bestaande uit een uitvoerende, een wetgevende en een rechterlijke macht. Onderlinge controle van de drie machten zou volgens hem voorkomen dat één macht de overhand zou krijgen. Een dergelijk politiek systeem waarborgde een vrij leven voor haar burgers met een grotere mate van gelijkheid. Ook in onze huidige tijd vormen de ideeën van Montesquieu de grondslag van de manier waarop onze maatschappij is georganiseerd.

Hij maakte de encyclopedie niet alleen voor generatiegenoten maar ook voor toekomstige generaties. Kennis en scholing zou mensen tot betere en deugdzamere wezens maken. Op die manier droeg toegankelijke kennis bij tot een betere samenleving. Tegen de encyclopedie was veel weerstand. Vooral de nadruk op religieuze vrijheid die Diderot voorschreef was aanleiding voor verbod op het werk.

Zijn idee over de verhouding tussen volkswil en staatsmacht wordt gezien als een belangrijke pijler van de moderne democratie. Rousseau geloofde in een natuurlijke toestand waarin oprechtheid, eenvoud en gevoel vooropstonden, een oervorm van een ideale menselijke samenleving. De mensheid was volgens de filosoof ver van dat ideaal afgedreven maar kon die ideale toestand opnieuw ‘uitvinden’. Net als de andere Verlichtingsfilosofen geloofde hij in een maakbare samenleving. De staat als uitdrukking van de volkswil kwam hem ook op kritiek te staan. Want: dictators kunnen verkondigen dat zij de volkswil ten uitvoer brengen en zo hun macht rechtvaardigen.

Spinoza geloofde in vrijheid: vrij zijn betekende onafhankelijkheid, vrij zijn van je eigen emoties. Spinoza's opvattingen passen goed in de traditie van het rationeel optimisme omdat hij de mens centraal stelde. De denkbeelden van Spinoza werden in de zeventiende eeuw besproken op informele bijeenkomsten met andere wetenschappers en intellectuelen. Spinoza ontwikkelde met zijn bijeenkomsten een netwerk van vrijdenkers.

Met zijn drang naar vrijheid kwam hij veelvuldig in botsing met de toen nog alomvattende macht van de kerk. Fundament van kennis en vrijheid was volgens Voltaire het verstand dat mensen in staat stelt te denken. Voltaire was een welkome gast aan menig vorstenhuis waaronder dat van Frederik de Grote. Hij had in die rol grote invloed op het intellectuele leven van zijn tijd. Voltaire past goed in het rationeel optimisme van de Verlichting vanwege zijn fascinatie voor de maakbare samenleving.

Belangrijk uitgangspunt voor zijn ideeën over de staat was het zogenaamde 'natuurrecht'. Dit natuurrecht was volgens Locke algemeen en een voor ieder individu geldend recht. Daarbij hoorde het recht op leven, vrijheid en eigendom. De staat was volgens Locke een overeenkomst tussen burgers die hun natuurlijke rechten overdroegen aan de overheid. Deze constructie leverde de mens de grootst mogelijke veiligheid en bestaanszekerheid. Locke wordt gezien als een belangrijke grondlegger van het liberalisme.

Vorsten als Frederik II en Catharina de Grote worden ook wel verlicht despoten genoemd. Ze waren aangeraakt door de ideeën van de Verlichting maar namen geen afstand van hun absolute macht.

Opdracht 1

Verlichting
De macht van de vorsten en de kerk en de starheid van de standenmaatschappij riepen veel weerstand op. Filosofen redeneerden dat de standenmaatschappij, de macht van de koning en de kerkelijke dogma’s achterhaald waren.

Franse filosofen als Diderot en Montesquieu pleitten voor vrijheid op allerlei gebieden. Hun denkbeelden boden een heel andere kijk op de mens, godsdienst en de maatschappij als geheel. Er ontstond een geloof in een nieuwe en betere maatschappij. Door de ideeën van de filosofen was het alsof de mensen wakker werden geschud: alsof het licht aanging... Daarom spreken we over deze periode als de Verlichting.

Bestudeer de volgende twee onderdelen uit de Kennisbank:

KB: Verlichting
KB: Uitgangspunten van de Verlichting

Verlichting
De periode van de Verlichting (1650-1800) kenmerkt zich door een andere manier van denken over de mens en over de maatschappij. Bespreek de volgende twee vragen met een klasgenoot.

1. De verlichtingsdenkers wilden dat de rol van de kerk zou veranderen. Op welke manier moest de rol van de kerk veranderen?
2. De verlichtingsdenkers stelden de vrijheid en gelijkheid van het individu centraal. Leg uit waarom dit het einde zou betekenen van de standenmaatschappij.

Opdracht 2

Verlichte denkers
Ga naar de Kennisbank Geschiedenis en bestudeer de ideeën van de acht genoemde 'Verlichte denkers'.

KB: Verlichte denkers

Lees de volgende zinnen. Zoek bij iedere zin de juiste persoon.

1. Wiens credo was: ‘Ik denk dus ik besta’?
2. Wie pleitte voor een strikte scheiding der machten: trias politica?
3. Wie wordt wel gezien als de grondlegger van moderne ideeën over de economie?
4. Volgens wie was de ‘wil van het volk’ een belangrijk uitgangspunt voor het besturen van een land?
5. Wie is bekend geworden door zijn ‘strijd tegen onwetendheid’?
6. Wie was een Nederlandse filosoof?
7. Van wie is het idee om een encyclopedie te maken?
8. Wie wordt gezien als een belangrijk grondlegger van het liberalisme?

Gebruik bijgaande tabel om de verlichte denkers te ordenen. Gebruik je  gegevens ook ter ondersteuning van je eindproduct.

Opdracht 3

Verlicht absolutisme
Ga nogmaals naar de kennisbank Geschiedenis voor het onderdeel:

KB: Verlicht absolutisme

Lees nu ook onderstaand verhaal van Thomas Hobbes (1588-1679):

Ik was een Engelse filosoof. Net als de verlichtingsdenkers vond ik het gelijkheidsbeginsel een belangrijk uitgangspunt voor de inrichting van de staat. Maar de uitwerking die de verlichte filosofen eraan geven is fout. Teveel gelijkheid en democratie leiden namelijk tot geweld. Mensen zijn ondergeschikt aan de staat. De staat, met een vorst aan het hoofd, zorgt voor onze veiligheid. Het volk moet de vorst gehoorzaam zijn, tenzij de vorst het slecht doet. Pas dan heeft het volk recht op ongehoorzaamheid.

Leg uit waarom het verhaal van Thomas Hobbes verlichte vorsten als Frederik II en Catharina de Grote goed uitkwam.

Opdracht 4

Brief van Frederik van Pruisen
Kroonprins Frederik van Pruisen schrijft op 5 januari 1737 aan de filosoof Voltaire:

Lodewijk XIV was in een oneindig aantal opzichten een groot vorst.
Een fout tegen de grammatica of tegen de spelling kan op geen enkele manier de schittering laten verbleken van zijn reputatie, die gebaseerd is op tal van daden die hem onsterfelijk hebben gemaakt. Hij had alle reden om te zeggen: "Caesar est super grammaticam" (De keizer staat boven de grammatica).

Ik ben op geen enkel terrein groot. Alleen door hard te werken kan ik me misschien op een dag nuttig maken voor mijn vaderland. Dat is het enige waardoor ik me hoop te onderscheiden. Kunsten en wetenschappen zijn altijd producten van de overvloed geweest. De landen waar ze bloeiden hadden onmiskenbaar een voorsprong op de landen die in duisternis verkeerden door een gebrek aan beschaving. Bovendien leveren de wetenschappen een grote bijdrage aan het geluk van de mens. Ik zou erg blij zijn als ik ze naar onze afgelegen gebieden kon halen, waar ze zich tot nu toe maar mondjesmaat hebben laten gelden.

In deze brief portretteert Frederik van Pruisen koning Lodewijk XIV van Frankrijk als een absoluut vorst en zichzelf als een verlicht vorst.

Leg dit uit door:

1. een kenmerk van het absolutisme te noemen en aan te geven hoe dit kenmerk terugkomt in de beschrijving van Lodewijk XIV en
2. een kenmerk van de Verlichting te noemen en aan te geven hoe dit kenmerk terugkomt in de ideeën van Frederik van Pruisen.