Vooraf

In de droge vlaktes waar nu Irak ligt, lag vroeger een welvarend landbouwgebied. Hier ontstonden de eerste steden met prachtige tempels en paleizen. Hier werd voor het eerst een schrift ontwikkeld, waarmee priesters en ambtenaren het bestuur van hun stad konden organiseren. In deze opdracht staat het ontstaan van de eerste steden centraal.

Aan het eind van deze opdracht kun je

• toelichten hoe de eerste steden zich ontwikkelden.
• uitleggen waarom steden konden ontstaan dankzij landbouwoverschotten en specialisatie.
• uitleggen hoe het bestuur zich kon ontwikkelen dankzij de tempels en het schrift.
• uitleggen waarom er meer ongelijkheid ontstond tussen mensen in de stedelijke samenleving.

De antwoorden op deze vragen schrijf je in je schrift of typ je in OneNote.

Inleiding - De eerste stedelijke gemeenschappen

De eerste steden werden gebouwd in het gebied van de vruchtbare Sikkel: Mesopotamië. Het succes van de landbouw maakte de opkomst van steden mogelijk. Door structurele landbouwoverschotten hoefde niet iedereen zich bezig te houden met de productie van voedsel. Mensen specialiseerden zich. Er kwamen ambachtelijke beroepen waardoor mensen afhankelijker van elkaar werden. Een bakker had geen tijd om manden te vlechten. Dicht bij elkaar wonen in de stad werd daarom aantrekkelijker.
De maatschappij als geheel werd hiërarchisch, de macht was ongelijk verdeeld. Onderaan de boeren, daarboven een klasse van ambtenaren en bovenaan de machtige klasse van priesters. Een vorst had de absolute macht.

De eerste steden: Nippur

Een van de eerste steden in Mesopotamië was Nippur. Deze stad lag in het toenmalige stroomgebied van de rivier de Eufraat. Nippur kun je een beetje vergelijken met een moderne stad. Er waren scholen, bibliotheken, een ziekenhuis, badhuizen, winkelstraten en een soort cafés. Nippur was een belangrijke religieus centrum met een grote klasse van priesters.
Van de stad Nippur is niets meer te vinden. De stad is in het zand verdwenen......

Godsdienst en hiërarchie

De maatschappij in de eerste steden was strak georganiseerd. Er was geen gelijkheid tussen de mensen. Er was sprake van een duidelijke hiërarchie. Mensen geloofden dat de koning of vorst zijn macht had gekregen van de goden.
Godsdienst bepaalde het dagelijks leven. De arme klasse van boeren en slaven aanvaardde haar lot omdat ze niet wilde ingaan tegen de wil van de goden.

Er waren vele goden in het oude Mesopotamië. Elk belangrijk onderwerp in het leven van mensen werd beïnvloed door een god. Zo was er een god van de oorlog, van de liefde, van het water, van de oogst, en nog veel meer.
In de eerste steden in Mesopotamië werden tempels gebouwd. Deze vaak imposante bouwwerken speelden een belangrijke rol bij de verering van de goden. De tempeltorens werden naast het vereren van goden gebruikt om de hemel te bestuderen.

Onder de klasse van priesters kwamen de ambtenaren. Zij noteerden de oogsten en controleerden of de boeren wel voldeden aan hun belastingverplichting. Jaarlijks betaalden de boeren een deel van de oogst zoals gerst, tarwe, dadels en wol. Deze voorraden werden opgeslagen in enorme voorraadkamers bij de tempels. Een deel werd als voedsel gebruikt en een deel zo mogelijk als handelswaar.
Zo konden producten en grondstoffen worden geïmporteerd uit verre streken die men niet zelf
kon produceren, zoals koper, tin, halfedelstenen en schelpen.

De mensen met veel macht zoals de priesters en hoge ambtenaren kregen land en middelen om grote huizen te bouwen en in te richten met dure spullen.

De grote klasse van boeren en ambachtslieden was arm. Ambachtslieden zoals timmerlieden, steenhouwers, wevers, brouwers en pottenbakkers werkten vaak in dienst van de tempel. Zij maakten werktuigen en gereedschappen, zoals spaden, sikkels, schoffels, hamers maar ook wapens en juwelen. Voor de erediensten maakten zij fraaie kunstwerken. Hun loon werd in natura uitbetaald en was net genoeg om in leven te blijven: gerst, sesamolie en bier. De tempels vergaarden ten koste van deze arme klasse een enorme rijkdom.

Het schrift waarmee ook complexere zaken werden genoteerd, bestond uit logogrammen.
Dat waren kleine symbolische tekeningetjes die verwezen naar iets, een handeling of object,
in de werkelijkheid. Het woord 'hoofd' was een klein tekeningetje van een hoofd.
Later werden de tekeningetjes vervangen door symbolen die verwezen naar een klank zoals de letters in het ons bekende alfabet.
De ontwikkeling van het schrift betekende het einde van de prehistorie en het begin van de historie. Het jaartal voor het begin van de historie is: 3000 v.Chr.

Opdracht 1

Inleiding
Lees de inleiding van het onderdeel 'De eerste stedelijke gemeenschappen'.

KB: De eerste stedelijke gemeenschappen

Beantwoord de vier vragen.

1. Hoe heette het gebied waar de eerste steden ontstonden?
   1. Mesopotamië
   2. De onvruchtbare sikkel
   3. De Nijldelta
2. Waardoor konden mensen ook andere beroepen dan boer gaan uitoefenen in dit gebied?
   1. Doordat het schrift werd ontwikkeld.
   2. Doordat er landbouwoverschotten ontstonden.
   3. Doordat er voedsel ingevoerd werd vanuit het buitenland.
3. Wat bedoelt men met: in de stedelijke samenleving ontstond een hiërarchie tussen groepen?
   1. Er kwamen grote verschillen tussen de ambachten die mensen uitoefenden.
   2. Er kwamen grotere verschillen in macht, aanzien en rijkdom tussen groepen mensen.
   3. Er kwamen mensen uit verschillende streken in de steden wonen.
4. Hoe heetten de rivieren waartussen Mesopotamië lag?
   1. Eufraat en Tigris
   2. Nippur en Uruk
   3. Nijl en Rijn

Bekijk nu ook de volgende video.

Opdracht 2

De eerste steden
Lees nu in de tekst hierboven de informatie over de eerste steden en beantwoord de vragen.

KB: De eerste steden

1. Kon je Nippur al een moderne stad noemen?
   1. Nee, want de meeste mensen leefden er van de landbouw.
   2. Ja, want er waren ziekenhuizen, bibliotheken en cafés.
   3. Ja, want de stad werd bestuurd door een koning en priesters.
2. Welke steden kon je behalve Nippur vinden in Mesopotamië?
   1. Uruk, Ur en Lagasj
   2. Eridu, Memphis en Athene
   3. Ur, Marduk en Inanna
3. Hoe ziet Nippur er tegenwoordig uit?
   1. Het is nu een woestijn met zand en rotsen.
   2. Sommige oude tempels en muren zijn weer opgebouwd voor de toeristen.
   3. Het is nog steeds een moderne stad.
4. Aan welke zee ligt het vroegere Mesopotamië?
   1. Aan de Perzische Golf.
   2. Aan de Golf van Akaba.
   3. Aan de Middellandse Zee.
5. Wat bedoelt men met: Nippur was een religieus centrum?
   1. Nippur lag midden tussen belangrijke tempels.
   2. In Nippur werden meer goden vereerd dan in andere steden.
   3. In Nippur speelde godsdienst een belangrijke rol in de samenleving.

Opdracht 3

Godsdienst en hiërarchie
Probeer je eens in te denken dat je in de stad Nippur op bezoek kwam. Wat zou je opvallen in deze stad? Welke gebouwen zou je zien, en wat zou je opvallen aan de bezigheden van de bewoners? Stel je maar eens voor wat je bij thuiskomst allemaal zou kunnen vertellen over je bezoek aan Nippur.

Lees nu in de tekst hierboven de informatie over Godsdienst en hiërarchie.

KB: Godsdienst en hiërarchie

Schrijf een kort verslag (half A4-tje) over je bezoek aan Nippur en gebruik daarin de volgende begrippen en namen:

ziggoerat, poort, priesters, ambtenaren, ambachtslieden, koper, tin, schelpen, koning, waterhuishouding, in natura

Opdracht 4

Het schrift
De eerste geschreven documenten vinden we in de oude steden van Mesopotamië. Het schrift was nodig om de ingewikkelde organisatie van het bestuur te kunnen bijhouden. Het eerste schrift van de inwoners van Mesopotamië noemen we spijkerschrift.

Lees nu de informatie over Het schrift en beantwoord de vijf vragen.

KB: Het schrift

1. Waarom schreven de mensen op klei?
   1. Dat was gemakkelijk te vinden en kneedbaar, zodat je er met een riet in kon krassen.
   2. Als je klei bakt, kun je er met een penseel heel goed op schrijven.
   3. Papier was te duur en moeilijk te maken.
2. Wat is een logogram?
   1. Een gewichtseenheid in Mesopotamië.
   2. Een soort stripverhaal waarmee men communiceerde.
   3. Een plaatje dat een woord weergeeft.
3. Vanaf welke tijd kun je het schrift van de Mesopotamiërs spijkerschrift noemen?
   1. Vanaf de laatste periode, vanaf ongeveer 1000 v.C.
   2. Alleen in de beginperiode, rond 3200 v.C.
   3. In een latere fase, vanaf 2400 v.C.
4. Waarom ontwikkelde het spijkerschrift zich juist in de steden?
   1. Hier had men het schrift nodig om bijvoorbeeld de belasting bij te houden.
   2. Hier woonden de slimste mensen, zoals geleerden en priesters.
   3. Hier waren mensen die konden lezen en schrijven.
5. Waar komt de naam spijkerschrift vandaan?
   1. De tekens lijken op spijkers.
   2. De kleitabletten werden beschreven met spijkervormige griffels.
   3. De kleitabletten werden met spijkers aan de muren bevestigd.

Opdracht 5

Stedelijke gemeenschap
Bekijk de afbeelding.

Je ziet een Soemerisch leger op een houten voorwerp van ongeveer 2600 v. Chr. gevonden in een graf bij Ur in het tegenwoordige Irak.

Van boven naar beneden is te zien dat aan de koning een parade voorbijtrekt van zijn leger met krijgsgevangenen, speerdragers en andere soldaten in (met koperen plaatjes) gepantserde mantels en door paarden of ezels getrokken strijdwagens. Op de grond liggen gesneuvelde soldaten.

Welk(e) kenmerk(en) van een stedelijke gemeenschap uit die tijd herken je op de afbeelding?