Vooraf

Rond 1500, in de tijd van Ontdekkers en Hervormers, was ons land nog een klein onderdeel van het grondgebied van keizer Karel V. In reactie op de maatregelen van de keizer en zijn opvolger kwamen Nederlanders in verzet en dat werd het begin van Nederland als zelfstandige staat.

Aan het eind van deze opdracht kun je

• minimaal twee redenen noemen waarom de Nederlanders in verzet kwamen tegen de regering van Filips II.
• de belangrijkste gebeurtenissen in de Opstand in eigen woorden beschrijven.
• illustreren wat het verband is tussen de Opstand en andere belangrijke ontwikkelingen in deze tijd.
• concluderen welke gevolgen de Opstand had voor de inwoners van ons land.

De antwoorden op deze vragen schrijf je in je schrift of typ je in OneNote.

De steden waren economische centra in een verder agrarisch ingestelde samenleving. Belastinggelden voor de vorst werden hoofdzakelijk door de steden opgebracht.

De burgers in de steden, rijk geworden door handel, kregen meer macht. Dat leidde steeds vaker tot conflicten met de adel of met de vorst.
Inwoners van de steden waren het niet eens met de steeds hogere belastingen die de vorst oplegde.

In 1537 legde Karel V de stad Gent een zware belasting op. Na een wilde staking en opstand kwam Karel persoonlijk naar de stad om de inwoners te straffen. Hij ontnam hen allerlei privileges en hun zelfstandigheid. Vele Gentenaars, waaronder vijftig creesers (armen zonder stadsrechten) alleen maar gekleed in een hemd en met een strop om de hals, werden gedwongen zijn genade af te smeken.

Niet alleen tegen de moslims die Europa aanvielen maar vooral ook tegen de protestantse ketters. Dat sommige opstandige edelen in de Nederlanden zich bekeerden tot het protestantse geloof vond ik walgelijk. De inquisitie heeft helaas haar taak niet volledig kunnen uitvoeren want ik had ze graag allemaal een kopje kleiner gemaakt. Gelukkig heeft de grootste verrader, Willem van Oranje, zijn rechtmatige straf ontvangen.

De adel had in deze raad veel macht. Aan het hoofd van een staat of provincie stond een stadhouder. Hij was de plaatsvervanger van de landsheer. Zo was Willem van Oranje stadhouder van Holland, Utrecht en Zeeland.
Hij had zo veel invloed op de rechtspraak en het bestuur.

Het begin van de Opstand

In 1566 was er veel armoede. De onrust die daaruit voortvloeide werd verergerd door woede over de harde kettervervolging van protestanten. De landvoogdes beloofde op verzoek van de adel om de vervolgingen te verzachten. Veel gevluchte protestanten keerden terug.

Er werden protestantse kerkdiensten gehouden. De bevolking werd er opgezweept door de hagenpreken. In 1566 werden heiligenbeelden en kerkinterieurs door woedende menigten verwoest.

Filips II stuurde naar aanleiding van de Beeldenstorm zijn meest gevreesde legeraanvoerder, de hertog van Alva, met een groot leger naar de opstandelingen in de Nederlanden. De Opstand was begonnen.

Verschillende fasen in kaart gebracht - Fase 4

Fase 4 - 1588-1598
Het jaar 1588 was heel belangrijk. De opstandelingen leken de oorlog te gaan verliezen. Twee gebeurtenissen voorkwamen dit. Ten eerste kreeg Filips II oorlog met Frankrijk die veel aandacht opeiste. Ten tweede ging een grote oorlogsvloot van de Spanjaarden, de Armada, ten onder tegen de Engelsen. Met deze vloot wilde Filips ook vechten tegen de Nederlandse opstandelingen. Nu dat niet door kon gaan, hadden de opstandige provincies tijd om orde op zaken te stellen. 

Verschillende fasen in kaart gebracht - Fase 5

Fase 5 - De Republiek na 1600
Vanaf 1598 volgden nog vele veldslagen tussen de legers van de Republiek en de Spaanse legers. Geen van de partijen kon echter de oorlog winnen.

In 1609 tot 1621 werd een wapenstilstand afgesproken. In die periode werd geen oorlog gevoerd. In 1621, toen dit Twaalfjarig Bestand afliep, werd de oorlog voortgezet.

In de landprovincies had de adel de meeste macht. Iedereen die voor de overheid wilde werken, moest protestants zijn. Er zaten dus geen katholieken in de Staten-Generaal.

Bij de Vrede van Münster kreeg de Republiek het recht de Schelde af te sluiten. De scheepvaart richting de haven van Antwerpen was ook in de jaren daarvoor al bijna stil komen liggen en Antwerpen had haar positie als belangrijke haven al grotendeels verloren. Goed nieuws voor Amsterdam dat onder andere hierdoor kon uitgroeien tot een wereldhaven.

Amsterdam werd ook een toevluchtsoord voor mensen die op andere plekken werden vervolgd om hun geloof. Veel hugenoten, Franse protestanten, kwamen in Amsterdam terecht.

Opdracht 1

Inleiding
In de 16e eeuw bestond Nederland nog niet. De Bourgondische hertogen (tijdvak 4) hadden wel al iets van een eenheid gesmeed. Via een huwelijk kwam het gebied in handen van de Spaanse Habsburgers.
Toen Karel V de Nederlanden erfde, waren de Nederlanden een losse verzameling provincies. Het was een overwegend agrarisch gebied met een handjevol Middeleeuwse steden. Het bestuur van elke provincie was verschillend geregeld. Bestuurders kwamen meestal voort uit de adel en de rijke burgers in de stad.

Bestudeer de onderdelen "Land van middeleeuwse steden" en "Het bestuur van de Nederlanden" uit de tekst hierboven en beantwoord de vragen.

KB: Land van middeleeuwse steden
KB: Het bestuur in de Nederlanden

1. Op welke manier kreeg keizer Karel V de Nederlandse provincies in handen?
   1. Door heel Nederland te veroveren.
   2. Doordat hij deze gebieden erfde.
2. Wie bestuurden de Nederlandse provincies?
   1. De rooms-katholieke kerk.
   2. Edelen en burgers.
3. Welke steden waren belangrijk voor de belastinginkomsten van de keizer?
   1. De handelssteden in Vlaanderen, de Hanzesteden en Hollandse steden zoals Dordrecht.
   2. De hoofdsteden van de provincies.
4. Waardoor ontstonden er conflicten tussen de keizer en de handelssteden?
   1. De handelssteden wilden onafhankelijk worden van de keizer.
   2. De keizer wilde de steden dwingen om hogere belastingen te betalen.
5. Wat zijn privileges?
   1. Voorrechten waardoor steden zelfbestuur en handelsvoordelen hadden.
   2. Belastingen die steden mochten innen van handelaars.

Opdracht 2

De oorzaken van de Opstand
Lees nu informatie over de Nederlanden vóór de Opstand.

KB: De Nederlanden vóór de Opstand

Hieronder bekijk je vijf uitspraken. Van wie is welke uitspraak?
Kies uit: Filips II, Kardinaal Granvelle, Karel V, Willem van Oranje en Landvoogdes Margaretha van Parma.

1. Ik weet achteraf niet zeker of ik er goed aan deed de ketters zo hard aan te pakken in mijn gebieden.
2. Ik kan Margaretha en Oranje niet vertrouwen; zij treden niet hard genoeg op tegen de ketters.
3. Ik wilde namens mijn broer goed regeren en geweld zien te voorkomen, maar dat is helaas niet gelukt.
4. Als man van de kerk en raadsman van de koning adviseer ik keihard op te treden tegen de ketters.
5. Ik was altijd een trouwe dienaar van de keizer en de koning en had nooit gedacht dat ik nog eens tegen hem in opstand zou komen.

Vergelijk je antwoorden met de antwoorden van een klasgenoot.

Opdracht 3

De Opstand
Om goed overzicht te krijgen van gebeurtenissen, is het handig om een tijdbalk te maken.
In deze les gaat het om een aantal gebeurtenissen die samen de Opstand vormen.

Lees nu in de tekst hierboven de informatie over het begin en alle verschillende fasen van de Opstand.

KB: Begin en verloop van de Opstand

Verwerk nu de informatie uit de Kennisbank in een tijdbalk. Je kunt je tijdbalk op papier maken, maar je kunt ook kiezen voor digitaal.

In je tijdbalk moeten de volgende jaartallen voorkomen:
1566 - 1572 - 1579 - 1584 - 1581 - 1588 - 1596 - 1609 - 1648.
Noteer niet alleen de belangrijkste gebeurtenissen, maar zet er ook steeds een passende afbeelding bij.

Opdracht 4

Willem van Oranje
De Engelse beroepsmilitair Walter Morgan was van 1572 tot 1574 kapitein in de legers van Willem van Oranje. Hij hield een dagboek bij. Daarin beschrijft hij hoe de prins van Oranje met zijn leger bij de stad Roermond aankomt en probeert de burgers van de stad over te halen om zich bij hem aan te sluiten.

Aan het slot van de redevoering van Willem van Oranje moesten de inwoners van Roermond besluiten wat zij zouden doen: zich wel of niet aansluiten bij de opstand tegen de koning. De inwoners van Roermond vonden dat de prins volkomen terecht de wapens tegen de koning had opgenomen. Hij had het recht om te vechten tegen het afschaffen van de privileges door de Spaanse koning. Maar toch besloten de inwoners zich niet bij Willem van Oranje aan te sluiten. Ze waren bang voor de wreedheden die het grote leger van de koning zou begaan, zoals dat ook andere plaatsen was gebeurd. Bovendien betwijfelden zij of de prins en de opstandelingen sterk genoeg zouden zijn om tegen het kolossale leger van de koning weerstand te bieden.

Toen besloot Willem van Oranje Roermond met geweld in te nemen. De arme inwoners van Roermond hadden helemaal geen ervaring met het gebruik van vuurwapens. Het lukte Willem van Oranje de stad zonder veel bloedvergieten te veroveren. Onder de burgerij waren bij de verovering 24 slachtoffers gevallen.

1. Leg met behulp van de bron uit dat het conflict in de Nederlanden gezien kan worden als een burgeroorlog.
2. Leg met behulp van de bron uit dat het conflict in de Nederlanden gezien kan worden als een opstand tegen de politiek van de koning van Spanje.

Opdracht 5

Luther en Calvijn
In de middeleeuwen was het gewoon dat de vorst het geloof van zijn onderdanen bepaalde. De godsdiensthervormers Luther en Calvijn waren het op dit punt niet met elkaar eens. Luther was het eens met de opvatting dat de vorst het geloof van zijn onderdanen kon bepalen (en dat de onderdanen zich daar niet tegen mochten verzetten). Volgens Calvijn mochten onderdanen zich wel verzetten tegen de godsdienstpolitiek van de vorst.

In de zestiende eeuw kregen de ideeën van Calvijn meer aanhang in de Nederlandse gewesten dan de ideeën van Luther. Leg uit waarom.